Ανησυχία ή Διαταραχή; Πώς να καταλάβεις το άγχος για την υγεία

Ο φόβος αποτελεί ένα θεμελιώδες ανθρώπινο συναίσθημα: μας ειδοποιεί για κίνδυνο και μας κινητοποιεί να προστατευθούμε ή να αποφύγουμε απειλές. Ως βιολογικός και ψυχικός «μηχανισμός επιβίωσης» έχει σημαντικό ρόλο, αλλά γίνεται πρόβλημα όταν χάνει την αναλογικότητα με την πραγματική απειλή (Barlow, 2002). 

Οι φοβίες — είτε ως «ειδικές φοβίες» είτε ως πιο σύνθετες μορφές — είναι παραδείγματα όπου ο φόβος «προστατεύει» υπέρ το δέον, δημιουργώντας δυσανάλογο ψυχικό πόνο και περιορισμούς στη ζωή (American Psychiatric Association, 2013).

Το άγχος αφορά ανησυχίες, αναμονές και φόβους για το μέλλον ή για καταστάσεις γενικά. Ο ψυχισμός στηριγμένος σε άγχος μπορεί να γίνει υπερδραστήριος, υπερευαίσθητος σε σωματικές ή ψυχικές διεργασίες, με συνοδές σωματικές αντιδράσεις όπως ταχυπαλμίες, δυσκολία στην αναπνοή και μυϊκή ένταση (Barlow, 2002).

Συνοπτικά, φόβος – φοβία – άγχος είναι κομμάτια μιας ψυχικής «παλέτας»: από την εξελικτική προστατευτική αντίδραση έως τον χρόνιο ψυχικό πόνο, όταν χάνονται τα όρια.

Όταν ο φόβος στρέφεται στην υγεία: το άγχος για ασθένεια

Η Διαταραχή Άγχους για Ασθένεια — παλαιότερα γνωστή ως υποχονδρίαση — περιγράφει την παθολογική ανησυχία ότι κάποιος έχει ή θα αποκτήσει σοβαρή ασθένεια, παρά την απουσία ή την ανεπάρκεια πραγματικών συμπτωμάτων (APA, 2013). Τα άτομα συχνά ερμηνεύουν φυσιολογικές ή ήπιες σωματικές αισθήσεις ως ενδείξεις σοβαρών παθήσεων (Mayou, 2002). Παρά τις ιατρικές διαβεβαιώσεις ότι δεν υπάρχει σοβαρή πάθηση, το άγχος παραμένει, προκαλώντας σημαντική επιβάρυνση: διαταράσσει τη ζωή, οδηγεί σε συχνές ιατρικές εξετάσεις και εμμονική ενασχόληση με την υγεία.

Στην πραγματική ζωή, αυτή η μορφή άγχους μπορεί να «καμουφλάρεται» ως φροντίδα για την υγεία, με αποτέλεσμα να παραγνωρίζεται ή να αποδίδεται εσφαλμένα σε υπερβολική προσοχή. Όμως η επαναλαμβανόμενη και επίμονη ενασχόληση με την πιθανότητα ασθένειας, όταν γίνεται εμμονική και καταναγκαστική, έχει χαρακτήρα διαταραχής (Weck et al., 2012).

Σαφώς, όταν το άγχος από τη φοβία μας είναι σε υψηλά επίπεδα σίγουρα έχουμε αρνητικές συνέπειες στην ψυχολογία μας και αυτό είναι αρκετό, ώστε να καταπονηθεί και το σώμα. Η δύσπνοια, η ταχυκαρδία, ο στομαχόπονος ακόμη και τα εξανθήματα αποτελούν ενδείξεις άγχους, που επιφέρουν αρνητικές συνέπειες στη ζωή μας, διότι μας ανησυχούν ακόμη περισσότερο. Ωστόσο, δεν είναι εφικτό με τις αρνητικές σκέψεις που «ψιθυρίζουν» στο μυαλό μας να αποκτήσουμε ξαφνικά μια ανίατη ασθένεια. 

Αιτίες και παράγοντες κινδύνου

Δεν υπάρχει ένας μοναδικός λόγος που να εξηγεί το άγχος για την υγεία. Διαδραματίζονται πολλοί παράγοντες — βιολογικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί:

• Ανεκτικότητα στην αβεβαιότητα: Άτομα που δεν ανέχονται την αμφισημία και την αβεβαιότητα ενδέχεται να ερμηνεύουν κάθε σωματική αλλαγή ως επικίνδυνο σύμπτωμα (Taylor & Asmundson, 2004).
• Προηγούμενες εμπειρίες: Ιστορικό σοβαρής ασθένειας σε άτομο ή μέλος της οικογένειας, παιδική ασθένεια ή υπερπροστατευτικοί γονείς (Mayou, 2002).
• Προσωπικότητα: Τάση προς αγχώδεις σκέψεις, υπερανάλυση και υπερευαισθησία στο σώμα (Taylor & Asmundson, 2004).
• Cyberchondria: Η συνεχής αναζήτηση στο διαδίκτυο για ασθένειες ή συμπτώματα μπορεί να ενισχύσει φόβους ακόμη και στους υγιείς (Starcevic & Berle, 2013).
• Στρες και περιβαλλοντικοί παράγοντες: Κρίσεις, απώλειες, αβεβαιότητα — που ενισχύουν την ανάγκη για έλεγχο και ασφάλεια (Weck et al., 2012).

Το φάσμα: από φυσιολογική ανησυχία έως διαταραχή

Δεν είναι κάθε ανησυχία για την υγεία παθολογική. Υπάρχει φάσμα:

• Στο φυσιολογικό επίπεδο, η ανησυχία για την υγεία είναι ρεαλιστική και χρήσιμη, με προληπτικό χαρακτήρα (Mayou, 2002).
• Σε εντονότερες μορφές, η ανησυχία γίνεται συχνή, οδηγεί σε συνεχές σκανάρισμα του σώματος, προκαλεί άγχος, διαταράσσει την καθημερινότητα και καταναλώνει ψυχική ενέργεια (Asmundson & Taylor, 2021).
• Σε παθολογική μορφή, η ανησυχία είναι επίμονη, υπερβολική και δυσλειτουργική — προσεγγίζοντας το Illness Anxiety Disorder (APA, 2013).

Η έρευνα δείχνει ότι τέτοιου τύπου αγχώδεις μορφές είναι σχετικά συχνές, με εκτιμώμενη συχνότητα έως 13% στο γενικό πληθυσμό (Weck et al., 2012).

Επιπτώσεις

Το επίμονο άγχος για την υγεία δεν είναι απλή νευρικότητα. Οι συνέπειες περιλαμβάνουν:

• Αυξημένη χρήση υπηρεσιών υγείας, συχνές επισκέψεις σε γιατρούς και επαναλαμβανόμενες εξετάσεις (Starcevic & Berle, 2013).
• Ψυχική εξουθένωση, κοινωνική απομόνωση, φόβο και δυσκολία στην καθημερινή ζωή (Asmundson & Taylor, 2021).
• Μείωση ποιότητας ζωής, προβλήματα στις σχέσεις, στην εργασία και στην αυτοεκτίμηση (Mayou, 2002).

Η προσπάθεια για ανακούφιση μέσω επαναλαμβανόμενων διαβεβαιώσεων δεν είναι αποτελεσματική μακροπρόθεσμα, καθώς ο φόβος οδηγεί σε καταναγκαστικό έλεγχο και εμμονές (Weck et al., 2012).

Θεραπεία και διαχείριση

Η κατανόηση και θεραπεία του άγχους για την υγεία βασίζονται σε ψυχολογικές προσεγγίσεις και, όταν χρειάζεται, φαρμακοθεραπεία:

• Η γνωστική‑συμπεριφορική θεραπεία (CBT) είναι αποτελεσματική στην αναδόμηση πεποιθήσεων, στην αλλαγή καταναγκαστικών συμπεριφορών και στην ενίσχυση της ψυχικής ισορροπίας (Mayou, 2002; Weck et al., 2012).
• Η ψυχιατρική υποστήριξη είναι χρήσιμη όταν συνυπάρχουν άλλα άγχη ή κατάθλιψη (APA, 2013).
• Η διαχείριση στρεσογόνων παραγόντων και η βελτίωση του τρόπου ζωής (ύπνος, άσκηση, ισορροπημένη καθημερινότητα) βοηθά στη μείωση της ευαισθητοποίησης στο σώμα και του άγχους (Taylor & Asmundson, 2004).

Η αντιμετώπιση απαιτεί συνέπεια και σεβασμό, χωρίς στιγματισμούς, αναγνωρίζοντας το άγχος για την υγεία ως σοβαρή ψυχική δυσφορία.

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association, DSM-5 Task Force. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5™ (5th ed.). American Psychiatric Publishing, Inc.. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596

Barlow, D. H. (2002). Anxiety and its disorders: The nature and treatment of anxiety and panic (2nd ed.). The Guilford Press.

Mayou, R. (2002). Health anxiety: Clinical and research perspectives on hypochondriasis and related conditions. BMJ, 324(7339), 742. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1122675/

Starcevic, V., & Berle, D. (2013). Cyberchondria: towards a better understanding of excessive health-related Internet use. Expert review of neurotherapeutics, 13(2), 205–213. https://doi.org/10.1586/ern.12.162

Taylor, S., & Asmundson, G. J. (2004). Treating health anxiety: A cognitive-behavioral approach. Guilford Press.

Weck, F., Neng, J. M., Richtberg, S., & Stangier, U. (2012). The restrictive concept of good health in patients with hypochondriasis. Journal of anxiety disorders, 26(8), 792–798. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2012.07.001