Πραγματογνωμοσύνη: τι είναι, πότε χρειάζεται και πώς μας προστατεύει

Γράφει η Σταυριανή Μανωλά

Η πραγματογνωμοσύνη αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους θεσμούς που ενώνουν την επιστήμη με τη δικαιοσύνη. Είναι η διαδικασία κατά την οποία ένας ειδικός εξετάζει σε βάθος ένα ζήτημα που απαιτεί επιστημονική, τεχνική ή κλινική γνώση και στη συνέχεια συντάσσει μια τεκμηριωμένη έκθεση, την οποία οι αρμόδιες αρχές χρησιμοποιούν για να λάβουν κρίσιμες αποφάσεις. Στον τομέα της ψυχικής υγείας, λειτουργεί ως εργαλείο προστασίας, διευκρίνισης και αποτύπωσης της πραγματικότητας, ιδίως σε υποθέσεις όπου τα δικαιώματα, η ασφάλεια ή η ικανότητα ενός ατόμου βρίσκονται υπό αμφισβήτηση.

Τι είναι η πραγματογνωμοσύνη;

Με απλά λόγια, πρόκειται για μια επιστημονική γνωμοδότηση που παρέχεται από ειδικό ο οποίος διαθέτει πιστοποιημένη γνώση στον τομέα του. Η πραγματογνωμοσύνη μπορεί να ζητηθεί από το δικαστήριο, από εισαγγελικές αρχές, από διαδίκους ή και από ιδιώτες, προκειμένου να διαμορφωθεί μια αντικειμενική και τεκμηριωμένη εικόνα για ένα ζήτημα που απαιτεί εξειδικευμένη ανάλυση (Melton et al., 2018). Στο ελληνικό πλαίσιο, η διαδικασία του διορισμού πραγματογνωμόνων προβλέπεται από τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, ενώ ο Ν. 2071/1992 ρυθμίζει θέματα που σχετίζονται με την ακούσια νοσηλεία.

Πότε ζητείται πραγματογνωμοσύνη στην ψυχική υγεία;

Η πραγματογνωμοσύνη εφαρμόζεται σε διαφορετικά πεδία. Στο οικογενειακό δίκαιο ζητείται για την εκτίμηση της ψυχικής κατάστασης σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας, επιμέλειας ανηλίκων ή ανάγκης προστασίας ενός ευάλωτου μέλους. Στο ποινικό δίκαιο, ο ρόλος της είναι ακόμη πιο κρίσιμος: εξετάζεται εάν το άτομο που κατηγορείται για κάποιο αδίκημα είχε τη δυνατότητα να κατανοήσει το άδικο της πράξης του ή να ελέγξει τη συμπεριφορά του κατά τον χρόνο τέλεσης του αδικήματος (Melton et al., 2018). Η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής από μόνη της δεν συνεπάγεται ακαταλόγιστο· αυτό που αξιολογείται είναι ο βαθμός επίδρασης της διαταραχής στη λειτουργικότητα και στη βούληση.

Εκτός δικαστηρίων ζητείται συχνά για να εκτιμηθεί η ικανότητα λήψης αποφάσεων, η διαχείριση οικονομικών, η ανάγκη για προστατευτικές παρεμβάσεις, αλλά και η ψυχική επιβάρυνση σε περιπτώσεις εργασιακής παρενόχλησης ή σοβαρών συγκρούσεων. Σε μια πιο σύγχρονη διάσταση, εφαρμόζεται πλέον και σε ζητήματα που σχετίζονται με τον ψηφιακό κόσμο, όπως cyberstalking, συστηματική διαδικτυακή παρενόχληση, σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας, sextortion, διαδικτυακή κακοποίηση ανηλίκων και κυβερνοτραύμα (Holt & Bossler, 2022).

Ποιες ειδικότητες μπορούν να διενεργήσουν πραγματογνωμοσύνη;

Η πραγματογνωμοσύνη δεν αποτελεί αποκλειστικό πεδίο μιας μόνο επιστήμης. Ανάλογα με το ζήτημα, μπορεί να την αναλάβουν:

• Ψυχίατροι, οι οποίοι αξιολογούν κλινικά την ύπαρξη ή μη ψυχικής διαταραχής, τη βαρύτητά της και τις επιπτώσεις της στη συμπεριφορά.

• Κλινικοί και Δικαστικοί Ψυχολόγοι, που εφαρμόζουν ψυχομετρικές δοκιμασίες, διεξάγουν εις βάθος συνεντεύξεις και αναλύουν την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά του εξεταζομένου.

• Κοινωνικοί Λειτουργοί, που διερευνούν το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, τη λειτουργικότητα και τους παράγοντες κινδύνου.

• Εγκληματολόγοι, ειδικά σε περιπτώσεις που η υπόθεση σχετίζεται με εγκληματική συμπεριφορά, παραβατικότητα, δυναμικές θυματοποίησης, ψηφιακό έγκλημα ή ανάλυση κινήτρων και προφίλ εμπλεκομένων. Ο ρόλος τους είναι ιδιαίτερα σημαντικός στη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ ψυχικής κατάστασης, συμπεριφοράς και κοινωνικού/εγκληματολογικού πλαισίου.

Η διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ των παραπάνω ειδικοτήτων προσφέρει πιο ολοκληρωμένη, ακριβή και αξιόπιστη τεκμηρίωση.

Πώς πραγματοποιείται η διαδικασία;

Η διαδικασία αξιολόγησης είναι πολυεπίπεδη και στηρίζεται σε επιστημονικές μεθοδολογίες. Περιλαμβάνει κλινική συνέντευξη, χρήση διαγνωστικών εργαλείων, ανάλυση ιατρικών και κοινωνικών φακέλων, συναντήσεις με άτομα του περιβάλλοντος του εξεταζομένου και συστηματική καταγραφή παρατηρήσεων. Ο πραγματογνώμονας συντάσσει στη συνέχεια μια λεπτομερή έκθεση, που απαντά στα συγκεκριμένα ερωτήματα που έχουν τεθεί από το δικαστήριο ή από τον εντολέα.

Τα δικαιώματα του εξεταζόμενου

Το άτομο που συμμετέχει στη διαδικασία έχει δικαίωμα να ενημερωθεί για τον σκοπό αυτής, να γνωρίζει ποιος διενεργεί την αξιολόγηση, να αντιμετωπιστεί με σεβασμό και επιστημονική δεοντολογία και να προστατευθεί ως προς τα προσωπικά του δεδομένα. Είναι σημαντικό να γνωρίζει επίσης ότι η πραγματογνωμοσύνη δεν αποτελεί θεραπευτική πράξη, αλλά αντικειμενική διαδικασία αξιολόγησης.

Η πραγματογνωμοσύνη στην ψηφιακή εποχή

Οι σύγχρονες κοινωνικές και τεχνολογικές εξελίξεις έχουν διευρύνει το πεδίο της πραγματογνωμοσύνης. Ζητήματα όπως η διαδικτυακή κακοποίηση, η ψηφιακή θυματοποίηση, οι οικονομικές απάτες, η παραβατική συμπεριφορά στον κυβερνοχώρο και τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας απαιτούν ανάλυση που συνδυάζει γνώσεις ψυχολογίας, ψυχιατρικής και εγκληματολογίας. Η ψηφιακή συμπεριφορά, οι μηχανισμοί εξαναγκασμού και οι επιπτώσεις του κυβερνοτραύματος αποτελούν πλέον κρίσιμες μεταβλητές στη διαδικασία αξιολόγησης, καθιστώντας την πραγματογνωμοσύνη ένα σύγχρονο, δυναμικό και απαιτητικό εργαλείο (Holt & Bossler, 2022).

Γιατί είναι σημαντικό να μην την φοβάστε

Παρά τον συχνό συνειρμό με δικαστικές διαδικασίες, η πραγματογνωμοσύνη δεν είναι μια πράξη ελέγχου ή τιμωρίας. Αντιθέτως, αποσκοπεί στην προστασία του ατόμου, τη διασφάλιση δικαιοσύνης, την αποτροπή παρερμηνειών και την υποστήριξη αποφάσεων, που βασίζονται σε επιστημονική γνώση. Είναι ένας θεσμός που σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και συμβάλλει στην ορθή απονομή δικαίου και στη σωστή διαχείριση ευαίσθητων κοινωνικών και οικογενειακών ζητημάτων.

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association, DSM-5 Task Force. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5™ (5th ed.). American Psychiatric Publishing, Inc.. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596

Grisso, T., & Appelbaum, P. S. (1998). Assessing competence to consent to treatment: A guide for physicians and other health professionals. Oxford University Press.

Holt, T. J., & Bossler, A., & Seigfried-Spellar Κ. (2022). Cybercrime and Digital Forensics: An Introduction. Routledge.

Melton, G. B., Petrila, J., Poythress, N., & Otto, R. K. (2018). Psychological evaluations for the courts (4th ed.). Guilford Press.