Τραυματικά βιώματα από τον χώρο εργασίας: Όχι, δεν είναι η ιδέα σου.

Ιεροδιακόνου-Τσιμπίδη Φλωρεντία

   Ο χώρος εργασίας αποτελεί σε πρώτο επίπεδο έναν χώρο παραγωγικότητας. Σε δεύτερο επίπεδο αποτελεί ένα πλαίσιο κοινωνικοποίησης και μία αρένα συναισθημάτων που ανάλογα με την διοίκηση και τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων και των ομάδων μέσα στο προσωπικό, τα συναισθήματα θα είναι είτε θετικά, είτε αρνητικά, είτε τυπικά. Όπως και σε κάθε άλλο πλαίσιο και στον χώρο της δουλειάς αναπτύσσονται δυναμικές και ρόλοι. Για αρχή, είναι πολύ σημαντικό για να καταλάβουμε τις δυναμικές και τους ρόλους, να καταλάβουμε το πως βλέπει ο καθένας ατομικά την δουλειά του και αυτό γιατί το πως βλέπει το άτομο την δουλειά επηρεάζει όλη την ομάδα. Κάποιος λοιπόν μπορεί να λαμβάνει ευχαρίστηση από την δουλειά του, άλλος μπορεί να βλέπει την δουλειά του σαν πλαίσιο δημιουργικότητας, άλλος σαν ένα πεδίο εξέλιξης, άλλος σαν κάτι που πρέπει να κάνει απλά για να λαμβάνει κάποιον μισθό, άλλος για να λαμβάνει αναγνώρισης και άλλος για να καλύπτει την κοινωνική επιταγή του ότι πρέπει να δουλεύει.  Όπως και να έχει το κίνητρο του ατόμου για την δουλειά, επηρεάζει τον τρόπο που στέκεται σε αυτήν και στον τρόπο που τον βλέπουν και τον αναγνωρίζουν οι υπόλοιποι (Tehrani, 2010).

   Δεν είναι λίγες οι φορές που το άτομο στην εργασία του βιώνει συμπεριφορές που όχι μόνο παραβαίνουν την εργασιακή νομοθεσία ενός κράτους αλλά και επαγγελματικούς κανόνες μέσα στο πλαίσιο που θέτει ο κάθε τομέας για τον τρόπο εργασίας. Όταν μία συμπεριφορά ασκείται σε βάθος χρόνου, δυστυχώς θεωρείται κανονικότητα και εκεί είναι που το άτομο νιώθει δυσφορία χωρίς να μπορεί να ερμηνεύσει τον λόγο. Στο σημείο αυτό το άτομο μπορεί να αναρωτιέται αν είναι υπερβολικό που νιώθει έτσι. Ωστόσο, αν το άτομο κατηγορείται ή υποτιμάται από τον ανώτερο του στην δουλειά, είναι πιθανό να νιώθει αισθήματα ντροπής ή να νιώθει ενοχές που νιώθει δυσφορία. Αυτό που βιώνεται ως “καθημερινότητα” σε τέτοιους χώρους, είναι βασανιστικό  και το σώμα το καταγράφει, ακόμα κι αν ο νους προσπαθεί να το αγνοήσει. Όπως και σε κάθε άλλη συνθήκη, όταν σε κάτι δυσφορούμε το λάθος συχνότερα βρίσκεται στο πλαίσιο και όχι στο άτομο (εκτός και αν υπάρχει ζήτημα ψυχοπαθολογίας). Από έναν κακοποιητικό σύντροφο και μία κακοποιητική δουλειά μέχρι έναν συνάδελφο που δεν έχει πράξει κάτι συγκεκριμένο αλλά νιώθουμε αμηχανία, υπάρχει λόγος που νιώθουμε αμηχανία, δυσφορία ή διάθεση να φύγουμε (Pinder-Amaker & Wadsworth, 2021).  

   Οι κακοποιητικές συμπεριφορές στο εργασιακό περιβάλλον συνήθως πατάνε στην ανάγκη του ατόμου είτε για τα χρήματα είτε για την εξέλιξη που μπορεί να προσφέρει μελλοντικά η εργασία. Γενικότερα η βία ασκείται όταν το άτομο που την υφίσταται βρίσκεται σε ευάλωτη θέση και η εργασία όντας ο πυρήνας για την οικονομική κατάσταση του ατόμου είναι το συχνότερο πλαίσιο που άμεσα ή έμμεσα το άτομο δέχεται πίεση για να σταθεί με έναν τρόπο που του επιβάλλεται από κάποιον ανώτερο (Tehrani, 2010).

   Η πίεση που αν είναι σε μεγάλο βαθμό αποτελεί βία, μπορεί να είναι συναισθηματική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική. Μιας και σε κάθε δουλειά υπάρχουν τουλάχιστον κάποιοι άτυποι κανόνες, αν το άτομο υποψιάζεται ότι η συμπεριφορά που του ασκείται δεν είναι η πρέπουσα, τότε οι πιθανότητες να δέχεται κάποιου είδους βία είναι πολλές. Η συναισθηματική βία συνήθως παίρνει την μορφή ότι το άτομο δεν είναι ικανό, ότι δεν μπορεί να ακολουθήσει την ομάδα, ότι θα έπρεπε να χαίρεται και που έχει την ευκαιρία να έχει δουλειά. Η ψυχολογική βία αφορά συμπεριφορές που στοχοποιούν σε ευρύτερο πλαίσιο το άτομο όπου το κάνουν να νιώθουν μη αρκετό, μη ικανό στο ευρύτερο πλαίσιο της ζωή του. Η σωματική βία τις περισσότερες φορές είναι κλιμακούμενη και συχνότερα, όταν ασκείται, προηγουμένως το άτομο έχει υποστεί συναισθηματική ή/και ψυχολογική βία. Η σωματική βία αρχίζει από μικρές κινήσεις όπως μικρά σπρωξίματα και πιέσεις και κάθε φορά ο θύτης παίρνει όλο και περισσότερο χώρο για να ασκήσει όλο και σοβαρότερη δύναμη. Μοιάζει τις περισσότερες φορές στα πρώτα στάδια ο θύτης να ασκεί δύναμη στο σώμα του εργαζόμενου πειραματικά, για να δει αν και σε ποιό σημείο εκείνος θα αντιδράσει. Η σεξουαλική βία επίσης είναι κλιμακούμενη, δηλαδή έχει στάδια και γίνεται όλο και εντονότερη. Στην αρχή μπορεί να είναι με την μορφή κοπλιμέντων, σχολίων, προτάσεων για ραντεβού, χαδιών, αγκαλιών κλπ. Αυτές οι κινήσεις μοιάζουν επίσης δοκιμαστικές για να το πάει ο θύτης ένα βήμα παραπέρα κάθε φορά. Συχνά άνθρωποι που αναφέρουν συμπεριφορές και κλείνουν τις σκέψεις τους με ένα ”…αλλά δεν είμαι σίγουρη/ος” βρίσκονται στην αρχή ενός εύρους κλιμακούμενων συμπεριφορών (Pinder-Amaker & Wadsworth, 2021).

   Σύγχρονες ψυχολογικές θεωρίες τονίζουν ότι τραύμα είναι κάθε εμπειρία που συντρίβει την αίσθηση ασφάλειας, αξίας και αυτονομίας του ανθρώπου, ειδικά όταν επαναλαμβάνεται και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά. Από αυτό καταλαβαίνουμε ότι ένα τραύμα δεν φέρει αναγκαστικά και μόνο εμφανείς πληγές. Το τραύμα σε ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον μπορεί να λαμβάνει πολλές μορφές που μπορεί να συνδυάζονται και μορφές βίας, όπως:

i) Συστηματική υποτίμηση ή αόρατη βία (ψυχρή αγνόηση, σαρκασμός, παθητική επιθετικότητα)

ii) Συνεχή αβεβαιότητα (απειλές απόλυσης, απροσδιόριστοι στόχοι, ασαφή όρια)

iii) Εξάντληση χωρίς ανάκαμψη (συνεχής υπερωρία, απαίτηση “διαθεσιμότητας” 24/7, απειλές σε περίπτωση που δεν συμμορωθεί ο εργαζόμενος, άσκηση σωματικής βίας στον χώρο (π.χ χτύπημα χεριού σε γραφείο))

iv) Κακοποιητική ιεραρχία (αυταρχικοί προϊστάμενοι, σεξιστική ή ρατσιστική συμπεριφορά, παιχνίδια εξουσίας, συμπεριφορές επιβολής)

v) Μηδενική αναγνώριση ή παραβίαση της προσωπικής ταυτότητας και των ορίων (απαίτηση εργασίας και από το σπίτι, απαίτηση ο εργαζόμενος να απαντάει σε τηλέφωνα εκτός ωραρίου, απαίτηση ο εργαζόμενος να πηγαίνει στον εργασιακό χώρο όποτε τον έχει ανάγκη η εργοδοσία) (Pinder-Amaker & Wadsworth, 2021).

Αποτυπώνεται Κλινικά το Τραύμα στον Εργασιακό Χώρο;

   Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναγνωρίζουν πλέον το burnout ως επαγγελματικό σύνδρομο και όχι προσωπική αδυναμία. Περιλαμβάνει τρεις βασικές διαστάσεις:

i) Συναισθηματική εξάντληση, όπου δεν έχεις πια ψυχικά αποθέματα να δώσεις.

ii) Αποπροσωποποίηση, όπου χάνεις την ενσυναίσθηση σου και γίνεσαι “ρομπότ”.

iii) Αίσθηση αναποτελεσματικότητας, όπου νιώθεις ανεπαρκής, άχρηστος.

   Σε επαγγέλματα φροντίδας (υγεία, παιδεία, ψυχική υγεία, κοινωνικές υπηρεσίες), συναντάται συχνά και το δευτερογενές τραύμα: όταν ο επαγγελματίας φέρει στην ψυχή του το τραύμα των άλλων. Η συνεχής έκθεση σε πόνο, απελπισία, βία ή απώλεια διαβρώνει την ψυχική ανθεκτικότητα (Lewis, 2021).

   Το εργασιακό τραύμα, ωστόσο, μπορεί να αφορά και ψυχολογική κακοποίηση (bullying/mobbing): μια σιωπηλή αλλά διαβρωτική μορφή βίας που περιλαμβάνει: υπονομευτικά σχόλια, υποτιμητικά βλέμματα, αποκλεισμό από πληροφορίες ή ομαδικές δραστηριότητες, επιλεκτική μεταχείριση. Έρευνες δείχνουν ότι άτομα που έχουν δεχτεί τέτοια μεταχείριση παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, PTSD, κρίσεων πανικού και αυτοκτονικών σκέψεων (Lewis, 2021).

Γιατί δυσκολευόμαστε να το αναγνωρίσουμε;

   Η εσωτερίκευση της κουλτούρας της παραγωγικότητας και της “σκληραγώγησης” μάς μαθαίνει να μην παραπονιόμαστε. Πολλοί φοβούνται να αναγνωρίσουν το τραύμα τους γιατί νιώθουν ενοχές («Μήπως είμαι υπερβολικός/ή;»), γιατί πιστεύουν ότι έτσι είναι “όλες οι δουλειές”, γιατί έχουν ανάγκη τα χρήματα και νιώθουν παγιδευμένοι, γιατί φοβούνται τη ρετσινιά του “δύσκολου” ή “προβληματικού” εργαζόμενου.

   Όμως, το τραύμα δεν χρειάζεται άδεια για να εισβάλει. Μπαίνει αθόρυβα, ενδοβάλλεται και, αν μείνει αθεράπευτο, διαστρεβλώνει τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας, τη ζωή και τις σχέσεις μας. Η θεραπεία αρχίζει από την αποδοχή
Το πρώτο βήμα για τη θεραπεία του εργασιακού τραύματος είναι να το αναγνωρίσουμε ως κάτι πραγματικό, σοβαρό και επιδρών. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει όλο και πιο έντονα η ανάγκη να υπάρξει υποστήριξη σε ανθρώπους για προβλήματα στον χώρο εργασίας. Βάσει της ανάγκης αυτής έχουν αναπτυχθεί λύσεις για να στηρίξουν το πρόβλημα. Πιο συγκεκριμένα  Ψυχοθεραπευτική υποστήριξη (ιδίως με κατευθύνσεις όπως το trauma-informed CBT ή το EMDR) μπορεί να βοηθήσει στην επεξεργασία των βιωμάτων. Ακόμα η επανασύνδεση με το σώμα (π.χ.γυμναστική, yoga, breathwork) μπορεί να αποφορτίσει τα σωματικά αποτυπώματα του στρες (Kensington, 2023).

   Ωστόσο είναι αναγκαία και η κοινωνική επανατοποθέτηση του ατόμου. Η οριοθέτηση σε μελλοντικούς επαγγελματικούς χώρους  όσο δύσκολη κι αν είναι γίνεται καθοριστική για την αποκατάσταση της αυτοαξίας. Ακόμα η συλλογική υποστήριξη είναι απαραίτητη καθώς το να μοιραστεί κανείς την εμπειρία του σε ένα ασφαλές πλαίσιο (ομάδα, κοινότητα, θεραπευτικό περιβάλλον), αναδομεί την εμπιστοσύνη στους ανθρώπους (Lewis, 2021).

Μια τελευταία λέξη και μια υπενθύμιση
   Αν είχες σωματικά εγκαύματα από την εργασία σου, κανείς δεν θα σου έλεγε “μήπως είσαι υπερβολικός;”. Αν το στομάχι σου καίει, αν δεν κοιμάσαι, αν φοβάσαι κάθε πρωί να πας δουλειά, αν φοβάσαι να μένεις μόνη σου με συγκεκριμένους συναδέλφους, αυτό δεν είναι υπερβολή. Αυτό είναι τραύμα και έχει αξία. Δεν χρειάζεται να παραιτηθείς για να δικαιούσαι θεραπεία. Δεν χρειάζεται να είσαι άρρωστος για να ζητήσεις λίγο χρόνο για τον ευατό σου. Δεν χρειάζεται να αποδείξεις τίποτα. Το βίωσες. Σε πλήγωσε. Και έχει σημασία.

Δεν είσαι μόνη/ος. Δεν είσαι υπερβολική/ός.
Δεν είναι η ιδέα σου.

 

 

Βιβλιογραφικές Αναφορές

   Kensington, J.T. (2023). Overcoming Workplace Trauma: A Roadmap for Healing and Finding Your Power. Books with Buzz.

   Lewis, C. (2021). Toxic: A Guide to Rebuilding Respect and Tolerance in a Hostile Workplace. Bloomsbury.

   Pinder-Amaker, S., & Wadsworth, L. (2021). Did That Just Happen?!: Beyond “Diversity”-Creating Sustainable and Inclusive Organizations. Beacon Press.

   Tehrani, N. (2010). Managing Trauma in the Workplace. Supporting Workers and Organisations.