Όταν έχω ξεχάσει τι μου συνέβη: Τραύμα και μνήμη
Ιεροδιακόνου -Τσιμπίδη Φλωρεντία
Πολλές φορές μας συμβαίνει να νιώθουμε ότι κάποιες αναμνήσεις μας σαν να μην κουμπώνουν, σαν να λείπουν κομμάτια ή σαν να ξεχνάμε κάτι σημαντικό. Αυτή η αίσθηση αναφέρεται συχνά σε ανθρώπους που έχουν υποστεί κάτι τραυματικό και έχουν υποσυνείδητα υϊοθετήσει κάποιες άμυνες, ώστε να θαφτεί η ανάμνηση του τραύματος για να μπορέσουν να συνεχίσουν. Στην περίπτωση της χρόνιας έκθεσης, οι συνέπειες του τραύματος αποτυπώνονται στην μνήμη, που συχνά θύματα αναφέρουν ότι δεν θυμούνται μεγάλες χρονικές περιόδους της ζωής τους (Chu et al., 2020· Deutsch, Drozd & Ajoku, 2020).
Πως λειτουργεί όμως το τραύμα στην μνήμη;
Αρχικά το ψυχικό τραύμα μπορεί να διασπάσει τη μνήμη του τραυματικού συμβάντος. Το άτομο μπορεί ίσως να θυμάται αποσπασματικά αισθητηριακά στοιχεία, όπως εικόνες, ήχους και μυρωδιές, χωρίς όμως να μπορεί να θυμηθεί το τραυματικό γεγονός. Μπορεί επίσης να θυμάται αποσπασματικά πράγματα αλλά να μην υπάρχει λογική χρονική ακολουθία ή λογική σύνδεση των γεγονότων που έγιναν πριν, κατά την διάρκεια ή μετά το συμβάν (Alayarian, 2019). Αυτή η αποδιοργάνωση μπορεί να κάνει την ανάμνηση να μοιάζει “ξένη”, μη αληθινή ή ακόμα και εφιάλτη (Alayarian, 2019· Sinason & Conway, 2022). Λόγω της έντονης συναισθηματικής φόρτισης το άτομο μπορεί να έχει αποκλείσει ακόμα και το ερέθισμα στην αντίδραση κάποιας συναισθηματικής αντίδρασης σαν μηχανισμό άμυνας (π.χ. την θέαση κάποιου ζώου στον δρόμο, πριν την σύγκρουση ενός αυτοκινήτου σε κάποιον επαρχιακό δρόμο). Στην περίπτωση αυτή τα γεγονότα αποθηκεύονται όχι ως κανονική αφήγηση, αλλά ως «κατάλοιπα» με συναισθηματικό φορτίο, χωρίς σύνδεση μεταξύ τους (Baldini et al., 2025· Cozolino, 2017) (π.χ. φόβος οδήγησης σε επαρχιακούς δρόμους). Εξηγώντας, ενώ μιά κανονικά οργανωμένη μνήμη έχει αρχή, μέση και τέλος, επομένως μπορεί να εξιστορηθεί, μία τραυματική μνήμη συχνά είναι κατακερματισμένη χρονικά, δεν έχει λογική ή/και χρονική σειρά, επανεμφανίζεται και αποσύρεται ανάλογα με τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και συχνά γίνεται αισθητή με την μορφή αναλαμπών, σωματικών αναμνήσεων και εφιαλτών (Hamburger, 2020· Iffland & Neuner, 2016).
Μιας και το συναίσθημα επηρεάζει την μνήμη και η μνήμη το συναίσθημα, φαίνεται πως σε περιπτώσεις που στο τραυματικό συμβάν υπάρχει ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου, η αναβίωση της τραυματικής ανάμνησης κρίνεται ιδιαιτέρως δύσκολη συγκριτικά με γεγονότα που δεν σχετίζονται με τόσο στρεσογόνα και συναισθηματικά εμπλεκόμενα γεγονότα (Zheng & Gray, 2018). Ωστόσο φαίνεται πως η προσπάθεια του εγκεφάλου να κρατήσει στο παρασκήνιο τις τραυματικές εικόνες και εμπειρίες, οδηγεί τον εγκέφαλο σε μία αλλαγή του τρόπου που λειτουργεί (Mary et al., 2020). Πολλές φορές αναφέρεται η ψευδής αποτύπωση αναμνήσεων, όπου επίσης σαν αμυντικό μηχανισμό, ο εγκέφαλος ενώνει αυθόρμητες και άσχετες μνήμες με το τραυματικό συμβάν, για να προστατευτεί το άτομο (Mary et al., 2020). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αλλοίωση της αυτοβιογραφικής μνήμης, όπου η τραυματική εμπειρία δεν επηρεάζει μόνο τη συγκεκριμένη μνήμη του γεγονότος, αλλά αλλάζει και ολόκληρη την αφήγηση του ατόμου για το τραυματικό γεγονός. Η προσωπική ιστορία διαστρεβλώνεται γύρω από τον πυρήνα του τραύματος, ενώ συχνά παρατηρείται υπεργενικευμένη μνήμη, όπου το άτομο θυμάται κατηγορίες γεγονότων αλλά όχι συγκεκριμένα περιστατικά (De Simine, 2018).
Για να καταλάβουμε πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη κάποιου τραυματικού γεγονότος, αρκεί να δούμε τον τρόπο που όλος μας ο εαυτός εμπλέκεται σε ό,τι το αφορά. Αυτό φυσικά αφορά και τον εγκέφαλο και το συναίσθημα, αλλά και τον τρόπο που λειτουργεί το σώμα που ακόμα και αν ο εγκέφαλος έχει φροντίσει να κρύψει κάποια στοιχεία, είναι πολλές οι φορές που το σώμα θυμάται και αντιδρά. Αυτή η ανάμνηση του σώματος έρχεται μέσω αντανακλαστικών κινήσεων που έχει πράξει στο παρελθόν που όταν πραγματοποιούνται ξανά οι ίδιες κινήσεις έρχονται αποσπασματικές και θαμπές εικόνες από κάτι που μοιάζει άγνωστο (Ray, 2015). Η παρακώλυση αυτών των αναμνήσεων να βγουν στην επιφάνεια έχει συνέπειες στην εμφάνισή σωματικών συμπτωμάτων, όπως φαγούρα, πόνο, διαταραχές ύπνου, διαταραχές όρεξης, αναπνευστικά και καρδιολογικά ζητήματα (Ray, 2015).
Ακόμα, οι αναμνήσεις του τραύματος μπορεί να “εισβάλλουν” απροσδόκητα στη συνείδηση, με τη μορφή έντονων flashbacks, εφιαλτών ή σωματικών αισθημάτων, όπως αναφέρονται συχνά η ταχυκαρδία, η δυσκολία στην αναπνοή και ο ιδρώτας. Η εμπειρία βιώνεται σαν να επαναλαμβάνεται στο παρόν, με πλήρη συναισθηματική και σωματική ένταση. Κάποια ερεθίσματα, όπως μια μυρωδιά, ένα βλέμμα ή ένας ήχος, μπορεί να “ξυπνήσουν” μια ανάμνηση. Αυτά τα ερεθίσματα μπορεί να μην φαίνονται ότι έχουν σχέση με το γεγονός, αλλά στο μυαλό μας είναι ασυνείδητα συνδεδεμένα με αυτό (Blanchette, 2025· Sinason & Conway, 2022).
Πριν όμως από την διαδικασία ανάκτησης της μνήμης παρατηρείται συχνά μία ιδιαίτερη διαδικασία όσο εκτυλίσσεται ένα τραυματικό γεγονός. Πιο συγκεκριμένα παρατηρείται ότι ενώ πραγματοποιείται ένα τραυματικό γεγονός το άτομο μπορεί να νιώθει σαν να αποσυνδέεται από το σώμα ή το μυαλό του. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στο να ξεχάσει εντελώς ή εν μέρει το γεγονός, να θυμάται τι έγινε αλλά χωρίς να νιώθει κάτι γι’ αυτό, να του φαίνεται σαν να το έζησε κάποιος άλλος ή σαν να το είδε σε ταινία. Αυτή η αποστασιοποίηση είναι ένας τρόπος που ο εγκέφαλος προσπαθεί να προστατευτεί (Alayarian, 2019).
Η Θεωρία της καθυστερημένης επεξεργασίας υποστηρίζει ότι το τραύμα πολλές φορές δεν γίνεται συνειδητό την στιγμή που συμβαίνει, αλλά υπάρχει η περίπτωση η μνήμη να εμφανιστεί καθυστερημένα με μη προβλέψιμους τρόπους, όπως κρίσεις πανικού ή όνειρα. Ακόμα, στην δικαστική ψυχολογία γίνεται μεγάλη κουβέντα για τις ψευδείς αναμνήσεις, όπου το άτομο θυμάται κάποια μέρη ενός γεγονότος, αλλά επειδή δεν είναι ολοκληρωμένο αφήγημα, μεταβάλλεται το γεγονός και το νόημα του κατά την ανάκληση (Mary et al., 2020· Young et al., 2025). Παραπέρα υπάρχουν μνήμες που καθίστανται ευάλωτες στον επηρεασμό τρίτων και αυτό λόγω του ότι πάλι δεν έχουν την μορφή ολότητας. Στην περίπτωση αυτή οι κατευθυνόμενες ερωτήσεις, η ακρόαση στοχευμένων εξιστορήσεων ή η περιγραφή σκηνοθετημένων εικόνων από τρίτους μπορεί να δημιουργήσει μία φαινομενικά αληθή ανάμνηση, ενώ στην πράξη το ποσοστό αλήθειας σε αυτήν είναι ελάχιστη (Alayarian, 2019· Hamburger, 2020· Iffland & Neuner, 2016· Young et al., 2025). Αυτό το φαινόμενο αποτελεί την βάση για το ζήτημα που τίθεται σχετικά με την αυθεντικότητα των καταθέσεων και των μαρτυριών στην ψυχιατροδικαστική, νομική και δικαστική διαδικασία, γιατί συχνά οι πληροφορίες που εισέρχονται είναι κατεσκευασμένες και όχι πραγματικά γεγονότα (Alayarian, 2019· Hamburger, 2020· Iffland & Neuner, 2016· Young et al., 2025).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Alayarian, A. (2019). Trauma, resilience and healthy and unhealthy forms of dissociation. The Journal of Analytical Psychology, Volume64, Issue4. Doi: 10.1111/1468-5922.12522.
Baldini, V. et al. (2025). Exploring the impact of childhood trauma on obsessive-compulsive disorder: A systematic review focused on adult populations. International Journal of Social Psychiatry. Doi: 10.1177/00207640251339510.
Blanchette, I. (2025). Do emotionally negative events impair working memory as a result of intrusive thoughts? Taylor and Francis, Memory, Volume 33, pages 390-403. Doi:10.1080/09658211.2025.2461153.
Chu, M. et al. (2020). The impact of childhood trauma on thalamic functional connectivity in patients with obsessive-compulsive disorder. Psychological Medicine. Doi: 10.1017/S0033291720004328.
Cozolino, L. (2017). The Neuroscience of Psychotherapy: Healing the Social Brain (Third Edition). W. W. Norton & Company.
Deutsch, R., Drozd, L., & Ajoku, C. (2020). Trauma-Informed Interventions In Parent-Child Contact Cases. Family Court Review, Vol. 58 No. 2, April 2020.
De Simine, S.A. (2018). Trauma and Memory. Cambridge University Press.
Hamburger, A. (2018). Social Trauma and Reconciliation in Psychoanalysis, Psychotherapy, and Cultural Memory. Routledge.
Iffland, B. & Neuner, F. (2016). Chapter 19 – Trauma and Memory. Stress: Concepts, Cognition, Emotion, and Behavior Handbook of Stress Series, Volume 1, 2016, Pages 161-167. Doi:10.1016/B978-0-12-800951-2.00019-4.
Mary, A. et al. (2020). Resilience after trauma: The role of memory suppression. Science 367, 756 (2020).
Sinason, V. & Conway, A. (2022). Trauma and Memory, The Science and the Silenced. Routledge.
Young, G. et al. (2025). Introduction to Psychological Injury and Law: Past, Present and Future. Handbook of Psychological Injury and Law, Springer.
Zheng, P. & Gray, M. (2018). Impact of Trauma Type and Emotion on Overgeneral Autobiographical Memory. Journal of Loss and Trauma International Perspectives on Stress & Coping, Volume 23, 2018 – Issue 7.
