Συναισθηματικά Όρια στην Οικογένεια: Γιατί είναι απαραίτητα;

Ιεροδιακόνου-Τσιμπίδη Φλωρεντία

  Η οικογένεια είναι το πρώτο μας “σύμπαν”. Εκεί μαθαίνουμε πώς να αγαπάμε, πώς να σχετιζόμαστε, πώς να υπάρχουμε σε σχέση με τον άλλον. Όμως όσο σημαντικός κι αν είναι αυτός ο δεσμός, πολλές φορές γίνεται και ο πρώτος χώρος όπου μαθαίνουμε να αγνοούμε τα δικά μας όρια για χάρη της «ειρήνης», της «αγάπης» ή της «υποχρέωσης». Μεγαλώνουμε μαθαίνοντας πώς να σχετιζόμαστε με τους άλλους και με τον εαυτό μας, αλλά τι γίνεται όταν σε αυτή τη διαδικασία παραλείπεται ένα θεμελιώδες στοιχείο: τα συναισθηματικά όρια;

   Στην ελληνική κοινωνία, όπου η οικογένεια αποτελεί συχνά τον βασικό πυρήνα στήριξης, αξιών και ταυτότητας, τα συναισθηματικά όρια μπορεί να φαντάζουν περιττά ή και παρεξηγήσιμα. Αν και στην ελληνική κουλτούρα η εγγύτητα θεωρείται ένδειξη αγάπης και φροντίδας, η έλλειψη σαφών συναισθηματικών ορίων μπορεί να μετατρέψει την εγγύτητα σε πίεση, ενοχή ή και συναισθηματική αιχμαλωσία. Είναι ενδιαφέρον που στην ελληνική γλώσσα δεν υπάρχει λέξη που η οριόθετηση του ατόμου από τον περίγυρο του να περιγράφεται με θετικό τρόπο. Αντίθετα το άτομο που επιθυμεί να θέσει όρια κρίνεται ως εγωκεντρικό και εκκεντρικό άτομο.

   Φαίνεται πως όσο στενές κι αν είναι οι οικογενειακές σχέσεις, η απουσία σαφών συναισθηματικών ορίων μπορεί να οδηγήσει σε δυσλειτουργία, σύγχυση ρόλων, ακόμη και σε συναισθηματική φθορά. Ακόμα η υπερβολική ταύτιση, η απουσία προσωπικού χώρου και η άρνηση του «εγώ» στο όνομα του «εμείς» οδηγούν πολλές φορές σε εσωτερικές συγκρούσεις και συναισθηματική εξάντληση. Τέλος, η έλλειψη ορίων μπορεί να δημιουργήσει σχέσεις που μοιάζουν «σφιχτά δεμένες» αλλά στην πραγματικότητα δεν επιτρέπουν σε κανέναν να αναπνεύσει.

Η οριοθέτηση δεν σημαίνει απόσταση. Σημαίνει επιλογή συναισθηματικής εγγύτητας με βάση τον σεβασμό και την ελευθερία, όχι την εξάρτηση ή την υποχρέωση.

Τι είναι τα συναισθηματικά όρια και γιατί έχουν τόσο μεγάλη σημασία;

   Τα συναισθηματικά όρια είναι οι αόρατες γραμμές που διαχωρίζουν το προσωπικό συναίσθημα, τις ανάγκες και τις ευθύνες του κάθε ατόμου από εκείνα των άλλων. Δεν σημαίνουν απόσταση ή αποξένωση, αλλά συνειδητοποίηση ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να αισθάνεται, να σκέφτεται και να πράττει με τρόπο που τον εκφράζει, χωρίς να καταπιέζεται ή να καθορίζεται από τους άλλους.

   Ακόμα τα συναισθηματικά όρια είναι οι ψυχικές γραμμές που καθορίζουν μέχρι πού φτάνει η ευθύνη, η ανάγκη, το συναίσθημα και η επιρροή του καθενός. Μέσα στην οικογένεια, τα όρια λειτουργούν ως πλέγμα σεβασμού μεταξύ των μελών προσδιορίζοντας πού τελειώνει το “εγώ” και αρχίζει το “εσύ”. Είναι το δικαίωμα να πούμε “αυτό με αφορά”, “αυτό όχι”, “έχω ανάγκη από χώρο”, “αυτό με πληγώνει”, “δεν μπορώ να το σηκώσω αυτό για σένα”. Χωρίς αυτά τα όρια, οι σχέσεις μετατρέπονται σε συγχωνεύσεις, χωρίς διαχωρισμό μεταξύ των προσωπικών συναισθημάτων του ενός και του άλλου. Το παιδί γίνεται «στήριγμα» του γονιού, ο γονιός «καθοδηγητής» της κάθε απόφασης του ενήλικου παιδιού, τα αδέλφια ανταγωνίζονται για την προσοχή ή εγκλωβίζονται σε ρόλους από το παρελθόν.

   Τα υγιή όρια μας επιτρέπουν να πούμε «όχι» χωρίς ενοχές, να μη φορτωνόμαστε συναισθήματα και ευθύνες άλλων, να επικοινωνούμε τις ανάγκες μας χωρίς φόβο,να διαμορφώνουμε την ταυτότητά μας έξω από τις προσδοκίες των άλλων. Τα υγιή όρια μάς επιτρέπουν να σχετιζόμαστε με αυθεντικότητα, να επιλέγουμε πότε δίνουμε και πότε προστατεύουμε τον εαυτό μας, να παραμένουμε παρόντες στη σχέση χωρίς να χανόμαστε μέσα σ’ αυτήν.

 Πώς αλλάζει η ποιότητα της επαφής μέσα από τα όρια;

   Σε οικογένειες όπου τα όρια δεν είναι σαφή, η επαφή είναι συχνά έντονη αλλά όχι πάντα λειτουργική. Υπάρχει άγχος, παρεξηγήσεις, υπερβολική συναισθηματική φόρτιση. Οι ανάγκες εκφράζονται έμμεσα, με θυμό, σιωπή ή ενοχή. Το «σε αγαπώ» μπορεί να περιέχει μέσα του και μια δόση ελέγχου: «σε αγαπώ, αλλά πρέπει να είσαι αυτό που χρειάζομαι εγώ για να είμαι καλά». Χωρίς όρια, η επαφή μέσα στην οικογένεια γίνεται συχνά χαοτική. Ο γονιός μπορεί να «πνίγει» το παιδί με υπερπροστασία ή προσδοκίες, το παιδί να αναλαμβάνει ρόλο «γονιού» συναισθηματικά, τα αδέλφια να λειτουργούν με ανταγωνισμό ή συναισθηματική εισβολή.

  Η συναισθηματική επαφή σε μια οικογένεια με υγιή όρια είναι ουσιαστικότερη, γιατί βασίζεται στην αυθεντικότητα και όχι στη συνεξάρτηση. Η ύπαρξη ορίων δεν ψυχραίνει τις σχέσεις, αντίθετα, τις καθαρίζει. Η αγάπη χωρίς όρια μοιάζει με νερό που ξεχειλίζει και κατακλύζει τα πάντα, ενώ με όρια, γίνεται ρυάκι που κυλά εκεί που το χρειάζεσαι, χωρίς να σε πνίγει. Όταν τα μέλη της οικογένειας μαθαίνουν να σέβονται τα όρια:

i) Η επικοινωνία γίνεται αμεσότερη, πιο ειλικρινής και χωρίς χειρισμούς.

ii) Η διαφωνία δεν βιώνεται ως απειλή αλλά ως αναφαίρετο δικαίωμα.

iii) Η συναισθηματική ασφάλεια αυξάνεται: κανείς δεν φοβάται ότι θα πληγώσει ή θα πληγωθεί επειδή υπερασπίστηκε τον εαυτό του.

iv) Δημιουργείται χώρος για πραγματική επαφή, όχι σχέση εξάρτησης, αλλά παρουσία.

v) Τα μέλη της οικογένειας μαθαίνουν να επικοινωνούν και μη λεκτικά και αυτή η επαφή τα δένει ακόμα περισσότερο.

vi) Η επικοινωνία είναι πιο ουσιαστική και όχι παθητικά-επιθετική.

vii) Οι ανάγκες εκφράζονται με λόγια, όχι με ενοχικό βλέμμα ή σιωπηλή απόσυρση.

viii) Οι συγκρούσεις γίνονται ευκαιρία για εξέλιξη και όχι πεδίο μάχης.

ix) Η αγάπη προσφέρεται ελεύθερα, όχι ως αντάλλαγμα για συμμόρφωση.

Μπορούν να μπουν όρια στο παρόν, αν δεν υπήρξαν ποτέ; Και πώς;

   Ναι με κόπο, συνέπεια και συναισθηματική ωριμότητα και αν μπουν με αγάπη και σταθερότητα, μπορούν να αλλάξουν βαθιά τις σχέσεις. Ακόμα και αν υπάρξει σύγκρουση στην αρχή, το αποτέλεσμα είναι συνήθως απελευθερωτικό.

1. Ξεκινάμε με εμάς

   Τα πρώτα όρια που χρειάζεται να επαναφέρουμε είναι εσωτερικά. Πότε αγνοώ τον εαυτό μου για να ευχαριστήσω τον άλλον; Πότε νιώθω υποχρεωμένη να βοηθήσω ακόμα και όταν δεν μπορώ; Πότε αποφεύγω τη σύγκρουση για να μη με “απορρίψουν”;

Η κατανόηση αυτών των μηχανισμών είναι το πρώτο βήμα προς την επαναοριοθέτηση.

2. Αναγνώρισε το μοτίβο

   Ένα πολύ βασικό βήμα είναι η παρατήρηση. Ποια είναι τα μοτίβα στη σχέση σου με τους γονείς, τα αδέλφια, τα παιδιά; Νιώθεις υπεύθυνη για τα συναισθήματά τους; Σου είναι δύσκολο να πεις «όχι» χωρίς ενοχές; Μήπως οι σχέσεις σου χαρακτηρίζονται από εναλλαγή ενοχής και θυμού;

Η συνειδητοποίηση είναι το θεμέλιο της αλλαγής.

3. Επανεξέτασε τις πεποιθήσεις σου

   Μπορεί να πιστεύεις ότι το «όχι» είναι ένδειξη αχαριστίας ή ότι η αγάπη απαιτεί θυσία χωρίς όρια. Αυτές οι πεποιθήσεις, όσο βαθιά ριζωμένες κι αν είναι, μπορούν να αναδιαμορφωθούν με αυτογνωσία ή ψυχοθεραπεία.

4. Ξεκίνα μικρά, σταθερά βήματα

   Δεν χρειάζεται να αλλάξεις τα πάντα απότομα. Μπορείς να ξεκινήσεις λέγοντας «θέλω λίγο χρόνο να σκεφτώ πριν απαντήσω», «δεν μπορώ να το αναλάβω αυτό τώρα», «καταλαβαίνω πώς νιώθεις, αλλά δεν ευθύνομαι για αυτό», «αντιλαμβάνομαι τις ανάγκες σου, αλλά έχω και γω ανάγκες που πρέπει να προστατέψω». Η ήπια, σαφής οριοθέτηση λειτουργεί πιο αποτελεσματικά από τις εκρήξεις.

5. Εκπαίδευση στην αυτοέκφραση

   Όρια σημαίνει επικοινωνία με σεβασμό. Δεν φωνάζω «έχω κι εγώ ζωή!», αλλά λέω με καθαρότητα «αυτό για μένα δεν είναι εύκολο», «νιώθω πίεση όταν μου ζητάς κάτι που ξεπερνά τις δυνάμεις μου», «χρειάζομαι να με ακούσεις, όχι να μου δώσεις λύσεις.»

6. Αντοχή στην αντίσταση

   Η οριοθέτηση μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις: απογοήτευση, ενοχές, ακόμα και απειλές απομάκρυνσης. Ειδικά όταν ο ρόλος σου στην οικογένεια ήταν να «αντέχεις», να «υποχωρείς» ή να «γεφυρώνεις». Όταν αλλάζεις ένα παγιωμένο μοτίβο, θα υπάρξει αντίδραση. Μπορεί να εισπράξεις θυμό, παρεξήγηση, συναισθηματικό εκβιασμό. Αυτό είναι φυσιολογικό. Μείνε σταθερή/ος χωρίς επιθετικότητα. H σταθερότητα απέναντι σε αυτή την αντίσταση είναι πράξη ωριμότητας. Με τον καιρό, είτε θα υπάρξει επαναπροσδιορισμός σχέσης, είτε εσύ θα έχεις αποκτήσει τον χώρο σου.Δεν χρειάζεται να πείσεις, μόνο να μείνεις συνεπής. 

Το «όχι» που ειπώνεται με αγάπη είναι συχνά πιο ειλικρινές από ένα «ναι» που ειπώνεται με θυμό ή καταπίεση.

7. Βρίσκουμε υποστήριξη

   Η ψυχοθεραπεία, οι ομάδες αυτογνωσίας ή η καθοδήγηση από ανθρώπους που έχουν κάνει παρόμοια πορεία μπορούν να προσφέρουν ασφάλεια στην επανατοποθέτησή μας. Δεν είμαστε μόνοι στην ανάγκη να αντέξουμε τον εαυτό μας με ειλικρίνεια. Η θεραπευτική διαδικασία είναι πολύτιμη όταν πρόκειται για διαμόρφωση ορίων, ιδίως αν υπάρχουν τραύματα, πένθη ή ιστορικό συνεξάρτησης. Ένας ειδικός μπορεί να σε στηρίξει να κατανοήσεις τις εσωτερικές σου συγκρούσεις και να σε βοηθήσει να βάλεις όρια χωρίς να αισθάνεσαι ενοχή ή μοναξιά.

Γιατί δεν υπήρξαν όρια στο παρελθόν;

   Η απουσία ορίων δεν είναι απόλυτα “λάθος”. Είναι αποτέλεσμα κουλτούρας, τραυμάτων και αναγκών που δεν ειπώθηκαν ποτέ. Πολλοί γονείς της προηγούμενης γενιάς ένιωθαν ότι πρέπει να “δώσουν τα πάντα”. Αυτό το δώσιμο γινόταν πολλές φορές εις βάρος του εαυτού τους και ανέμεναν (συχνά σιωπηλά) την ανταπόδοση από τα παιδιά, όχι μέσα από καθαρό διάλογο αλλά μέσα από συνεχή συναισθηματική προσκόλληση. Άλλες φορές, τα όρια καταπατήθηκαν επειδή δεν υπήρχε το ψυχικό λεξιλόγιο να τα διατυπώσουν. Όταν ο γονιός δεν έχει εκπαιδευτεί να αναγνωρίζει τον εσωτερικό του κόσμο, δύσκολα μπορεί να επιτρέψει και στο παιδί του να τον καλλιεργήσει. Επομένως, η απουσία ορίων δεν είναι απόδειξη κακής πρόθεσης, αλλά συχνά απόδειξη εσωτερικής ανασφάλειας, αδυναμίας, ή άγνοιας. Παρ’ όλα αυτά, το παρελθόν δεν είναι καταδίκη. Το παρόν μπορεί να γίνει πεδίο επαναδιαπραγμάτευσης.

Η οριοθέτηση δεν είναι ρήξη, είναι φροντίδα

   Τα συναισθηματικά όρια δεν διαλύουν τους δεσμούς αντίθετα τους καθαρίζουν από αυτό που δεν τους ανήκει. Επιτρέπουν την παρουσία χωρίς συγχώνευση. Την εγγύτητα χωρίς ασφυξία. Την αγάπη χωρίς έλεγχο. Μέσα από τη διαδικασία της οριοθέτησης, χτίζουμε σχέσεις πιο ώριμες, πιο αληθινές και τελικά πιο βαθιά συνδεδεμένες. Γιατί η πραγματική σύνδεση γεννιέται όταν δύο αυθεντικοί άνθρωποι συναντιούνται, όχι όταν προσπαθούν να γίνουν ο ένας η προέκταση του άλλου.

Και αν σήμερα ξεκινήσεις να βάζεις τα όριά σου, ακόμα κι αν αυτό τρομάζει, ίσως για πρώτη φορά δημιουργήσεις μια οικογένεια, έστω και εκ των υστέρων, που χωράει αλήθεια, σεβασμό και ελευθερία.

Να θυμάσαι: τα όρια δεν είναι τοίχοι. Είναι πόρτες που επιλέγουμε πότε και σε ποιον να ανοίξουμε.