Όταν οι τύψεις και οι ενοχές γίνονται δικλείδες ασφαλείας
Γράφει η Μελίνα Χελιώτη
Όταν τα άτομα βιώνουν ένα τραυματικό γεγονός, μπορεί να επιδοθούν σε αυτο-κατηγορίες ως έναν τρόπο να αντιμετωπίσουν τα συντριπτικά συναισθήματα και να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τι συνέβη. Συχνά φέρουν την μορφή σκέψεων όπως “εγώ ευθύνομαι που συνέβη αυτό σε εμένα”, “εγώ φταίω που οι άλλοι νιώθουν έτσι”, “εγώ έκανα κάτι λάθος και με χτύπησε αφού τον/την θύμωσα”, κάνοντας κι άλλες παρόμοιες σκέψεις, οι οποίες συνδέονται με αισθήματα τύψεων, ενοχών, άγχους και στεναχώριας. Μπορεί να εμφανιστεί σε όλες τις ηλικίες και συχνά εμφανίζεται σε άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και άτομα που έχουν κακοποιηθεί ή έχουν μεγαλώσει σε περιβάλλοντα με χειριστικές συμπεριφορές.
Πιο συγκεκριμένα, η αυτο-κατηγορία μετά από μια τραυματική εμπειρία μπορεί να είναι μια σύνθετη ψυχολογική αντίδραση που προκύπτει από διάφορους παράγοντες. Ενώ η εμπειρία κάθε ατόμου είναι μοναδική, διάφοροι κοινοί λόγοι μπορούν να βοηθήσουν να εξηγηθεί γιατί εμφανίζεται η αυτο-κατηγορία:
Αίσθηση ελέγχου: Τα τραυματικά γεγονότα είναι συχνά απρόβλεπτα και ανεξέλεγκτα, αφήνοντας τα άτομα να αισθάνονται αβοήθητα και ευάλωτα. Η ενασχόληση με την αυτο-κατηγορία μπορεί να είναι μια προσπάθεια να ανακτήσουν μια αίσθηση ελέγχου της κατάστασης, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι αναλαμβάνουν την ευθύνη για ό,τι συνέβη.
Γνωστική ασυμφωνία: Όταν ένα τραυματικό γεγονός έρχεται σε αντίθεση με τις βασικές πεποιθήσεις ή αξίες ενός ατόμου, μπορεί να οδηγήσει σε γνωστική ασυμφωνία. Για να μειώσουν την ψυχολογική δυσφορία, τα άτομα μπορεί να κατηγορήσουν τον εαυτό τους ως έναν τρόπο να ευθυγραμμίσουν το γεγονός με την πεποίθησή τους ότι “κακά πράγματα συμβαίνουν σε κακούς ανθρώπους”.
Ενοχή επιζώντος: Εάν το τραυματικό γεγονός είχε ως αποτέλεσμα βλάβη ή απώλεια σε άλλους, οι επιζώντες μπορεί να αισθάνονται ενοχές επειδή επέζησαν, ενώ άλλοι δεν επέζησαν. Αυτή η ενοχή μπορεί να οδηγήσει σε αυτο-κατηγορίες και να τους κάνει να αισθάνονται ανάξιοι που έχουν επιβιώσει ή να αναρωτιούνται γιατί γλίτωσαν.
Απόδοση αιτιότητας: Οι άνθρωποι έχουν τη φυσική τάση να αναζητούν αιτίες και λόγους πίσω από τα γεγονότα. Στον απόηχο ενός τραύματος, ο νους μπορεί να προσπαθήσει να βρει λόγους για το γεγονός και μερικές φορές αυτή η διαδικασία μπορεί να οδηγήσει στο να κατηγορήσει τον εαυτό του ως αιτία.
Κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες: Ο κοινωνικός στιγματισμός ή οι πολιτισμικές πεποιθήσεις γύρω από το τραύμα και την θυματοποίηση μπορεί να συμβάλουν στην αυτο-κατηγορία. Ορισμένες κουλτούρες μπορεί να ενισχύουν την ιδέα ότι τα άτομα θα πρέπει να είναι σε θέση να αποτρέψουν ή να χειριστούν τραυματικές καταστάσεις, οδηγώντας σε αυξημένο αυτο-μαστίγωμα όταν δεν μπορούν να ανταποκριθούν σ’ αυτήν την πεποίθηση.
Διαταραγμένες πεποιθήσεις για τον κόσμο: Οι τραυματικές εμπειρίες μπορεί να διαλύσουν τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις του ατόμου σχετικά με την ασφάλεια, την εμπιστοσύνη και την δικαιοσύνη στον κόσμο. Η αυτο-κατηγορία μπορεί να εμφανιστεί ως μια προσπάθεια να αποκατασταθεί η αίσθηση της τάξης και να δοθεί νόημα σε συμπεριφορές που δέχτηκαν ή σε κάποιο γεγονός που βίωσαν, τα οποία δεν είχαν λογική αλληλουχία. Αυτό συνήθως, συμβαίνει σε περιπτώσεις που το άτομο είναι δέκτης χειριστικής συμπεριφοράς και ψυχολογικής κακοποίησης.
Μηχανισμός αντιμετώπισης: Η ενασχόληση με την αυτο-κατηγορία μπορεί να είναι ένας τρόπος αντιμετώπισης των συντριπτικών συναισθημάτων, καθώς παρέχει έναν στόχο στο άτομο για αρνητικά συναισθήματα και σκέψεις. Επικεντρώνεται, επομένως, στην αυτο-τιμωρία αντί να αντιμετωπίσει το πλήρες βάρος του ίδιου του τραύματος.
Πρόληψη μελλοντικής βλάβης: Ορισμένα άτομα μπορεί να πιστεύουν ότι, κατηγορώντας τον εαυτό τους, μπορούν να μάθουν από την εμπειρία και να αποτρέψουν παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον. Αυτή η πεποίθηση μπορεί να δημιουργήσει μια ψευδή αίσθηση ελέγχου και ασφάλειας.
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η αυτο-κατηγορία δεν αποτελεί ορθολογική αντίδραση στο τραύμα και δεν αντικατοπτρίζει με ακρίβεια την ευθύνη του ατόμου για ό,τι συνέβη. Τα τραυματικά γεγονότα είναι συχνά πέραν του ελέγχου του ατόμου και η αυτο-κατηγορία είναι ένας φυσικός αλλά μη χρήσιμος μηχανισμός αντιμετώπισης. Οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να αποδίδουν λογικό νόημα στις εμπειρίες τους και να νιώθουν ασφάλεια με όποιο τρόπο μπορούν να το καταφέρουν.
Για τους παραπάνω λόγους άτομα, τα οποία κατηγορούν τους εαυτούς τους ότι είναι αποκλειστικά υπεύθυνα για ό,τι συνέβη, ακόμη και αν το γεγονός δεν ήταν υπό τον έλεγχό τους και εμφανίζουν αισθήματα ενοχής επειδή επέζησαν από το τραυματικό γεγονός, ενώ άλλοι δεν το έκαναν, που οδηγεί σε αίσθημα αναξιότητας. Επιπλέον, έχουν σκέψεις για το πώς θα μπορούσαν να είχαν ενεργήσει διαφορετικά για να αποτρέψουν το τραύμα, ακόμη και αν ήταν αδύνατο να προβλέψουν ή να αλλάξουν το αποτέλεσμα και πιστεύουν ότι είναι θεμελιωδώς ελαττωματικοί ή αδύναμοι, που οδηγεί σε αυτοκριτική και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ακόμη, μεταφέρουν την ευθύνη από ένα συγκεκριμένο γεγονός σε όλες τις πτυχές της ζωής τους, θεωρώντας ότι για όλα φταίνε οι ίδιοι, προσδίδουν υπερβολική έμφαση στον ρόλο τους στο συμβάν ή στο θεωρούμενο σφάλμα τους, μεγεθύνοντας τα πράγματα σε υπερβολικό βαθμό. Συχνά καταπιέζουν τα συναισθήματα τους και αποφεύγουν την αντιμετώπιση των συναισθημάτων ενοχής, ντροπής ή θλίψης.
Η κατανόηση των λόγων πίσω από την αυτο-κατηγορία μπορεί να είναι ένα σημείο εκκίνησης για την αναζήτηση υποστήριξης, την επεξεργασία των συναισθημάτων και την εργασία προς τη θεραπεία και την ανάρρωση. Η επαγγελματική βοήθεια, όπως η θεραπεία ή η συμβουλευτική, μπορεί να είναι πολύτιμη για την αντιμετώπιση της αυτο-κατηγορίας και των επιπτώσεών της στην ψυχική ευεξία μετά από μια τραυματική εμπειρία.
