Οι διαστάσεις του φόβου

Γράφει η Τζένη Φλώρου

Καταρχάς, ο φόβος ως συναίσθημα έχει μεγάλη αξία, αφού έχει βοηθήσει στην διαχείριση απειλών και στην ανάπτυξη αισθημάτων επιβίωσης και ως εκ τούτου έχει συμβάλει στην εξέλιξη των ειδών. Ο φόβος ορίζεται ως μια δυσάρεστη αίσθηση που σχετίζεται με την επέλευση ενός άμεσου και ανεπιθύμητου κινδύνου. Είναι αλληλένδετος με το συναίσθημα ότι αυτό που φοβόμαστε ενδέχεται ή είναι σίγουρο ότι θα μας προκαλέσει κακό. Ενεργοποιεί την αντίδραση της πάλης ή της φυγής, την επονομαζόμενη “fight or flight response”, μια αντίδραση του οργανισμού που ωθεί το άτομο να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο, είτε επιθετικά, είτε με φυγή. Ο φόβος όταν σχετίζεται με άμεσο και ρεαλιστικό κίνδυνο, μπορεί να λεχθεί ότι είναι φυσιολογικός και κυρίως αναγκαίος. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση που μπορεί κάποιος να αισθάνεται φόβο απέναντι σε έναν υποκειμενικό κίνδυνο. Τότε, το άτομο αυτό που βιώνει ονομάζεται “άγχος”. Στη περίπτωση του άγχους, η εκτίμηση του κινδύνου δεν είναι ρεαλιστική και η αίσθηση του φόβου είναι υπερβολική. Η εκτίμηση του κινδύνου απέχει από τη πραγματικότητα και το άτομο μπορεί να φοβάται κάτι το οποίο θα μπορούσε να συμβεί, αλλά σε εξαιρετική περίπτωση και δεν είναι καθόλου πιθανό. Μπορεί, ακόμα, αυτό που φοβάται το άτομο να αφορά σε εξωπραγματικό κίνδυνο και άλλες φορές σε απροσδιόριστο. Το άτομο, δηλαδή, μπορεί να φοβάται ότι κάτι μπορεί να συμβεί που δεν μπορεί να εξηγήσει. Είναι σίγουρο πάντως, πως ο φόβος και το άγχος έχουν και θετικές διαστάσεις και πολλές φορές μπορεί να προάγουν την οργάνωση και τη προσπάθεια για καλύτερη κοινωνική, σωματική και γνωσιακή επίδοση. Πως εξηγείται, όμως η επιδίωξη πολλών ανθρώπων να αισθανθούν φόβο και άγχος; Γιατί οι ταινίες θρίλερ, τρόμου και αγωνίας προτιμώνται από πολλούς ενώ προκαλούν ένα μη επιθυμητό συναίσθημα; Μια άλλη διάσταση του φόβου, λοιπόν, είναι αυτή που αισθανόμαστε στη θέαση μιας τρομακτικής σκηνής. Ένας λόγος που επιλέγουμε να δούμε σκηνές τρόμου και αγωνίας είναι γιατί κατά την εξέλιξη της πλοκής εκκρίνεται αδρεναλίνη ή αλλιώς επινεφρίνη στο σώμα μας, μια ορμόνη που διεγείρει το νευρικό σύστημα. Με την έκκρισή της αυξάνεται ο καρδιακός παλμός και η σωματική δύναμη και μειώνεται ο σωματικός πόνος. Ο οργανισμός ουσιαστικά ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει μια ενδεχόμενη απειλή. Η αίσθηση, λοιπόν που δημιουργείται με την παραγωγή αδρεναλίνης αρέσει σε πολλούς και επιδιώκουν να την βιώσουν επανειλημμένα. Επίσης, στις ταινίες θρίλερ, τρόμου και δράσης πολλοί επιζητούν να βιώσουν σε ένα ελεγχόμενο και ασφαλές περιβάλλον κάτι συναρπαστικό ή και εξωπραγματικό που θα τους συνεπάρει, γνωρίζοντας όμως ότι δεν συντρέχει κανένας κίνδυνος. Οι θεατές που ταυτίζονται με την υπόθεση των εν λόγω ταινιών και την “ζουν” αναμένουν το τέλος και το συναίσθημα του φόβου εντείνει την προσμονή για εξιλέωση. Τέλος, υπάρχουν άνθρωποι που επιδιώκουν να βιώσουν τον φόβο μέσω ριψοκίνδυνων αθλημάτων και παιχνιδιών. Η επιδίωξη αυτή σχετίζεται επίσης, όπως και στη περίπτωση των τρομακτικών ταινιών, με την έκκριση ορμονών που διεγείρουν τον οργανισμό και εθίζουν τον άνθρωπο που βιώνει μια έξαρση συναισθημάτων. Στη πραγματικότητα, όμως, τα “extreme sports” ενέχουν έναν επαπειλούμενο κίνδυνο και αυτό είναι που ικανοποιεί όσους τα επιλέγουν. Φυσικά, όσοι δοκιμάζουν αυτές τις δραστηριότητες εκπαιδεύονται και εξοπλίζονται σωστά για την ύψιστη ασφάλεια τους. Παρόλα αυτά, το συναίσθημα του ρίσκου σε συνδυασμό με την αίσθηση ότι η ακεραιότητά τους διακυβεύεται και εξαρτάται από την σωστή τεχνική, τον ορθό εξοπλισμό και τις κατάλληλες συνθήκες είναι ανεπανάληπτo. Όταν, μάλιστα, επιτυγχάνεται ο στόχος και τελειώνει το άθλημα ή το παιχνίδι, επέρχεται η πλήρης ικανοποίηση και σίγουρα το συναίσθημα θα πρέπει να επαναληφθεί. Τέλος, οι λάτρεις των “extreme sports” δεν εκλαμβάνουν τον φόβο ως μια δυσάρεστη εμπειρία, αλλά ως ένα κίνητρο για να συνεχίσουν την ενασχόλησή τους με τη δραστηριότητά τους. Καταλήγουν να αψηφούν τον κίνδυνο και να απολαμβάνουν την αίσθηση ελευθερίας που δίδεται από το εκάστοτε ριψοκίνδυνο άθλημα ή παιχνίδι. Από την άλλη, ο φόβος πολλές φορές είναι επιδιωκόμενος, προκειμένου αυτός που φοβάται να αποφύγει να κάνει μια μη επιθυμητή ή αθέμιτη ενέργεια. Οι νόμοι του κράτους,  μέσω της επιβολής προστίμων και ποινών, εξυπηρετούν τη δημιουργία φόβου στους πολίτες για να μην κάνουν απαγορευμένες πράξεις. Ο φόβος τιμωρίας σε αυτή τη περίπτωση λειτουργεί κατασταλτικά και η αθέμιτη πράξη αποφεύγεται. Στη περίπτωση των άδικων πράξεων, πριν τον φόβο της τιμωρίας, συναντάται ο φόβος της αποκάλυψης της πράξης και ακολουθεί ο φόβος του διασυρμού στον κοινωνικό περίγυρο, ειδικά όταν η πράξη είναι μεγάλης ηθικής απαξίας. Σε κάθε περίπτωση, ο φόβος είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό που μπορεί να αποτρέψει τον οποιονδήποτε να ενεργήσει κάτι μη επιτρεπτό. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι ο φόβος ενυπάρχει σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Μπορεί, όπως προεκτάθηκε, είτε να προάγει την εξέλιξή μας, είτε να δημιουργήσει δυσλειτουργία στις καθημερινές δραστηριότητες και να λάβει παθολογικές διαστάσεις, είτε να επιδιώκεται για ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, είτε να λειτουργήσει ως μέσο διασκέδασης. Είναι αξιοσημείωτο το πως ένα μόνο συναίσθημα μπορεί να λάβει τόσες διαστάσεις και να καθορίσει τη ζωή των ανθρώπων. Ο φόβος, μπορεί ως ορμέμφυτο ένστικτο να έχει εξαρχής αρνητικό πρόσημο, όμως έχει αποδειχθεί ότι είναι αναγκαίος και καταρχήν θεμιτός. Είναι ενδιαφέρον δε, πως ένα αρνητικό συναίσθημα ενίοτε μπορεί να προκαλέσει ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Είναι σημαντικό, βέβαια να θυμόμαστε ότι σε όποια διάσταση και να βιώνεται ο φόβος, είναι καλό να βιώνεται με μεσότητα. Οι υπερβολικές αντιδράσεις και οι ακρότητες μετατρέπουν πάντα τις καταστάσεις σε μη φυσιολογικές. Ο φόβος, προκειμένου να λειτουργήσει βοηθητικά, είναι επιβεβλημένο, να ελέγχεται και να μην μετατρέπεται σε άγχος ή φοβία. Αν δεν μπορεί να εξισορροπηθεί από εμάς τους ίδιους, καλό είναι να μην διστάσουμε να απευθύνουμε βοήθεια σε κάποιον ειδικό.